BẢN TIN KHOA HỌC TỰ NHIÊN THẾ GIỚI THÁNG 9/2025

Tin tức - Sự kiện

BẢN TIN KHOA HỌC TỰ NHIÊN THẾ GIỚI THÁNG 9/2025

30-09-2025

Tháng 9 năm 2025 tiếp tục ghi dấu nhiều diễn biến quan trọng trong khoa học tự nhiên toàn cầu. Các nghiên cứu khí hậu mới làm rõ hơn vai trò của methane ở vùng Bắc Cực cũng như chức năng sống còn của các 'sông bay' Amazon trong việc duy trì cân bằng khí hậu. Ở lĩnh vực sinh học và sinh thái, ảnh hưởng của con người đến loài cá nhám voi tại Indonesia đã được định lượng cụ thể, trong khi nguy cơ tuyệt chủng của các loài thụ phấn tại Bắc Mỹ tiếp tục gia tăng. Thiên văn học ghi nhận những phân tích mới từ dữ liệu James Webb về ngoại hành tinh K2-18b và quan sát chi tiết vùng hình thành sao trong Dải Ngân Hà. Bên cạnh đó, y sinh học chứng kiến những bước tiến quan trọng với thử nghiệm thành công liệu pháp gene điều trị bệnh Huntington (bệnh thần kinh thoái hóa di truyền) và những ứng dụng mới của CRISPR. Ở tầm chính sách, UNESCO và OECD đồng loạt công bố các sáng kiến và báo cáo nhằm định hướng ứng dụng trí tuệ nhân tạo một cách công bằng, minh bạch và có trách nhiệm.

I. Biến đổi khí hậu và môi trường

Methane, một trong những khí nhà kính mạnh nhất, tiếp tục là chủ đề nóng trong tháng 9. Nghiên cứu đăng trên Nature Climate Change ngày 2/9/2025 cho thấy lượng phát thải methane từ các đầm lầy và hồ vùng boreal-Arctic đang bị đánh giá thấp, do sự đa dạng lớn trong cấu trúc hệ sinh thái [1]. Bổ sung cho bức tranh này, công trình trên Communications Earth & Environment ngày 16/9/2025 chỉ ra rằng các quần thể vi sinh vật trong đất vùng pan-Arctic có khả năng thay đổi chức năng trao đổi chất khi băng vĩnh cửu suy thoái, từ đó ảnh hưởng trực tiếp tới cân bằng methane trong khí quyển [2]. Hai kết quả này cung cấp dữ liệu quan trọng để tinh chỉnh mô hình khí hậu. Cũng trong tháng 9, báo cáo MAAP (Monitoring of the Andean Amazon Project) và bài phân tích của Mongabay cảnh báo rằng hệ thống 'sông bay' – các dòng ẩm quy mô lục địa bắt nguồn từ rừng Amazon – đang suy yếu nghiêm trọng [3][4]. Các nhà khoa học nhấn mạnh rằng nếu mất thêm khoảng 5% diện tích rừng, Amazon có thể vượt qua 'điểm tới hạn' và bước vào quá trình savan hóa, với hậu quả lan tỏa trên chu trình nước và carbon toàn cầu. Ngoài ra, nghiên cứu công bố trên Geophysical Research Letters (18/8/2025) đã ghi nhận một đợt sóng nhiệt biển kéo dài bất thường tại vùng Kuroshio Extension. Hiện tượng này không chỉ gây xáo trộn hệ sinh thái biển mà còn liên quan trực tiếp đến sự thay đổi tần suất và cường độ bão nhiệt đới ở Tây Thái Bình Dương [5]. Đây là lời cảnh báo về mối liên hệ chặt chẽ giữa đại dương, khí hậu và rủi ro thiên tai khu vực.

Hình ảnh các dòng ẩm theo mùa của Amazon liên quan đến các vùng phía Tây Nam Amazon. Data: ERA5, ACA/MAAP. Source [3].

2. Sinh học và sinh thái

Các kết quả nghiên cứu mới nhất về sinh học và sinh thái trong tháng 9 tiếp tục cho thấy áp lực lớn từ con người đối với đa dạng sinh học. Báo cáo đăng trên Oceanographic Magazine ngày 2/9/2025 cho thấy gần 2/3 số vết thương trên cá nhám voi ở Indonesia có nguồn gốc từ hoạt động của con người, chủ yếu do va chạm với tàu thuyền và ngư cụ [6]. Thông tin này khớp với các kết quả công bố cuối tháng 8 trên EurekAlert! và ScienceDaily, vốn ghi nhận tỷ lệ lên tới gần 80% ở một số khu vực du lịch biển [7][8]. Các dữ liệu định lượng này nhấn mạnh sự cấp thiết của các biện pháp quản lý bền vững đối với hoạt động ngư nghiệp và du lịch sinh thái. Ở cấp độ toàn cầu, báo cáo trên PNAS tháng 9/2025 cảnh báo rằng hơn 20% các loài thụ phấn bản địa tại Bắc Mỹ đang đối diện nguy cơ tuyệt chủng [5]. Báo cáo từ NatureServe củng cố thêm bằng chứng này, cho thấy sự kết hợp của biến đổi khí hậu, thuốc trừ sâu và mất môi trường sống đang đẩy nhanh sự suy giảm của ong mật, ong vò vẽ và nhiều loài thụ phấn khác [6]. Tác động của hiện tượng này đối với an ninh lương thực và hệ sinh thái là vô cùng lớn, bởi trên 70% cây trồng thương mại phụ thuộc vào thụ phấn.

3. Thiên văn học và vật lý

Tháng 9/2025, dữ liệu từ Kính James Webb tiếp tục tạo ra các kết quả phân tích mới về ngoại hành tinh K2-18b. Thông tin đăng trên arXiv ngày 13/9 cho thấy sự hiện diện của haze hydrocarbon, làm thay đổi cách diễn giải các tín hiệu quang phổ của CO₂ và CH₄ trong khí quyển hành tinh này [9]. Trước đó, ngày 3/9, một nghiên cứu khác đã mô tả chi tiết thành phần hóa học nitơ trong môi trường 'hycean', nhấn mạnh rằng các dấu hiệu của NH₃ và HCN có thể là chỉ báo nhạy hơn về điều kiện sinh quyển [10]. Những kết quả này giúp điều chỉnh cách thu thập thông tin nhằm tìm kiếm sự sống ngoài Trái Đất theo hướng thận trọng hơn. Trong phạm vi Dải Ngân Hà, ESA công bố ngày 24/9/2025 những hình ảnh chi tiết từ Webb về đám mây Sagittarius B2 – vùng hình thành sao lớn nhất trong thiên hà [11]. Trước đó, ngày 10/9, Webb cũng quan sát tín hiệu lớn từ một sao trẻ, cung cấp dữ liệu quan trọng về quá trình hình thành và tiến hóa của các hệ sao. Về vật lý cơ bản, số tháng 9 của Nature Physics kỷ niệm 10 năm phát hiện sóng hấp dẫn, đồng thời cập nhật nhiều chủ đề nghiên cứu tiên tiến từ haptotaxis tế bào đơn đến công nghệ chùm ion và proton [12][13].

4. Y sinh và sức khỏe

Trong lĩnh vực y sinh, sự kiện nổi bật nhất tháng 9 là công bố trên Nature News (25/9/2025) về ca điều trị bệnh “Huntington” bằng liệu pháp gene, đánh dấu lần đầu tiên bệnh hiếm này được can thiệp ở mức di truyền [14]. Thử nghiệm quy mô nhỏ cho thấy liệu pháp có khả năng làm chậm tiến triển bệnh, mở ra hy vọng mới cho các bệnh thần kinh thoái hóa. Cùng với đó, công nghệ CRISPR tiếp tục ghi dấu ấn. Ngày 22/9, Nature News công bố kết quả sử dụng 'molecular recorders' để ghi lại dòng thời gian hoạt động của tế bào ở cấp độ phân tử, giúp các nhà khoa học theo dõi sự thay đổi trong thời gian thực [15]. Ngày 24/9, Nature đăng tải nghiên cứu hệ thống hóa việc phát hiện các liệu pháp CAR-T tăng cường bằng CRISPR, mở rộng đáng kể tiềm năng của liệu pháp miễn dịch trong điều trị ung thư [16]. Các tiến bộ này khẳng định CRISPR đã vượt ra khỏi phạm vi chỉnh sửa gien đơn thuần và trở thành công cụ đa năng trong y học hiện đại.

5. Chính sách khoa học và bối cảnh toàn cầu

Ở bình diện chính sách, UNESCO đã tổ chức Tuần lễ Học tập Kỹ thuật số 2025 tại Paris (2–5/9) với chủ đề 'AI và tương lai của giáo dục' [17][18]. Hội nghị nhấn mạnh đến các rủi ro đạo đức và sự cần thiết có một khung chính sách toàn cầu để đảm bảo AI được triển khai công bằng và nhân bản trong giáo dục. Ngày 18/9/2025, OECD công bố báo cáo 'Governing with Artificial Intelligence', tổng hợp hơn 200 ví dụ ứng dụng AI trong 11 chức năng cốt lõi của chính phủ [19]. Báo cáo cùng thông cáo báo chí đi kèm khuyến nghị các chính phủ sử dụng AI một cách minh bạch, có trách nhiệm, nhằm tăng cường hiệu quả quản trị và củng cố niềm tin công chúng [20][21]. Đây được coi là tài liệu tham chiếu quan trọng cho các quốc gia trong kỷ nguyên chuyển đổi số.

Kết luận

Tháng 9/2025 cho thấy một bức tranh vừa nhiều triển vọng vừa chứa đựng không ít thách thức. Các nghiên cứu khí hậu nhấn mạnh tính cấp thiết trong quản lý methane và bảo tồn Amazon, trong khi sinh học và y sinh mở ra những đột phá có khả năng thay đổi căn bản phương thức điều trị bệnh di truyền và ung thư. Quan sát thiên văn từ James Webb tiếp tục mở rộng tầm nhìn về vũ trụ, đồng thời đặt ra câu hỏi mới về khả năng tồn tại sự sống ngoài Trái Đất. Ở tầm quản trị, UNESCO và OECD đang định hình khung chính sách cho AI – một yếu tố ngày càng quan trọng trong nghiên cứu và giáo dục. Những diễn biến này một lần nữa nhấn mạnh rằng khoa học không chỉ là hành trình khám phá, mà còn là trách nhiệm định hướng vì tương lai chung của nhân loại.