1. Biến đổi khí hậu và môi trường

Nhiệt độ toàn cầu tiếp tục duy trì ở mức dị thường cao trong quý III và đầu quý IV/2025, song song với việc Nature Geoscience ghi nhận tần suất ENSO kéo dài nhiều năm tăng lên trong suốt Holocene – điều này hàm ý rằng trong bối cảnh ấm lên hiện nay, các sự kiện ENSO “đa niên” sẽ gây tác động chồng lấp lên nông nghiệp, an ninh nước và thiên tai ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương [1]. Nature Climate Change đồng thời nhấn mạnh hai rủi ro cấu trúc: (i) băng nổi Nam Cực tiếp tục nứt vỡ và mức độ tổn thương phụ thuộc trực tiếp vào quỹ đạo phát thải tương lai, mở đường cho tăng tốc mất băng và dâng biển; (ii) rối loạn rừng (storm, pests, wildfire) khiến lâm nghiệp châu Âu có thể thiệt hại tích lũy rất lớn, chỉ được bù một phần bởi tăng trưởng ở vài khu vực [2]. Các nghiên cứu về thích ứng được công bố tháng 10 năm 2025 cho thấy, nếu không kiểm soát động lực phát triển ở các vùng dễ tổn thương thì chi phí ứng phó lũ ven biển có thể tăng tới khoảng 1/4 vào năm 2050. Gói giải pháp được khuyến nghị gồm: siết ưu đãi đầu tư ở vùng rủi ro, ưu tiên hạ tầng chống chịu và dùng mô hình chi phí – lợi ích (cost–benefit) để sắp xếp thứ tự đầu tư [3], [4]. Nhìn chung, các công bố khoa học cập nhật tháng 10 năm 2025 đã chuyển từ mô tả hiện tượng sang nhấn mạnh “chi phí của chậm trễ”, coi quản trị phát triển ở vùng rủi ro là nút nghẽn lớn nhất của thích ứng biến đổi khí hậu.

Các hiện tượng ENSO một năm và nhiều năm trong dữ liệu proxy và tái phân tích (reanalysis) [1]

a–d, Sự biến đổi theo thời gian của các trường hợp ENSO trong một năm (a và b) và nhiều năm (c và d) (đường màu đỏ là El Niño; đường màu xanh là La Niña). e, Vị trí của san hô hóa thạch được sử dụng trong nghiên cứu này (vòng tròn màu cánh sen).

2. Sinh học

Các công bố trên tạp chí thuộc Nature tháng 10/2025 tập trung vào khoảng trống rất thực tế của y học chính xác: chuyển điểm số nguy cơ đa gen (polygenic risk score – PRS) từ dữ liệu chủ yếu của châu Âu sang các quần thể Đông Á; nghiên cứu trên người gốc Hán cho thấy khi huấn luyện lại trên dữ liệu bản địa, độ chính xác dự báo bệnh chuyển hóa và tim mạch tăng rõ rệt, mở đường cho triển khai PRS theo từng khu vực dân số [5]. Cùng lúc, công bố về “cancer cell atlas” trên Nature, Cell và Nature Cancer mô tả chi tiết vi môi trường u ở cấp đơn bào, chỉ ra dị biệt miễn dịch rất lớn giữa bệnh nhân, nghĩa là liệu pháp miễn dịch (immunotherapy) buộc phải được “địa phương hóa” theo không gian khối u [6]. Ở hướng công nghệ, nhóm công bố trên Nature Communications và Digital Medicine trình bày mô hình AI đa mô thức (multimodal) cho sàng lọc ung thư phổi, tích hợp dữ liệu hình ảnh CT, bệnh án và chỉ số lâm sàng, giúp nâng đáng kể khả năng dự báo ung thư và cả biến cố tim mạch – đây là bước tiến gần với “sinh học dự báo” (predictive biology) [7]. Có thể nói, những thông tin mới về lĩnh vực sinh học tháng này thể hiện ở ba điểm quan trọng: lấp khoảng trống dữ liệu gen ngoài Âu – Mỹ, mô tả u ở cấp đơn bào để phục vụ điều trị cá thể hóa, và dùng AI để biến mô tả đó thành công cụ lâm sàng.

3. Vật lý

Nobel Vật lý 2025 được trao cho các khám phá về đường hầm lượng tử vĩ mô và lượng tử hóa mức năng lượng trong mạch siêu dẫn, khẳng định rằng các hiệu ứng lượng tử có thể được duy trì và đo đạc được trên mạch điện thực tế, đúng với nhu cầu hiện nay của qubit siêu dẫn và cảm biến lượng tử [8]. Theo dòng sự kiện này, loạt công bố trên Applied Physics Letters và AIP mô tả các cải tiến rất cụ thể về chế tạo qubit: lắng đọng màng mỏng chất lượng cao, thiết kế màng đa lớp để giảm tổn hao điện môi và mô phỏng 3D cho mạch siêu dẫn, đây được coi là các bước quan trọng để biến các khái niệm từng ở mức thí nghiệm sang giai đoạn tiền công nghiệp [9]. Bên cạnh đó, các công bố trên Nature Physics và Nature Reviews Physics tiếp tục cho thấy sự đẩy mạnh các nghiên cứu theo hướng vật liệu lượng tử 2D, mô phỏng lượng tử có thể lập trình và các hệ tương quan mạnh nhằm tích hợp được vào vi điện tử và thiết bị đo hiện đại [10]. Có thể thấy, các kết quả nghiên cứu lĩnh vực vật lý tháng này đã gửi đi thông điệp: nghiên cứu lượng tử đã đủ chín để kéo theo cả chuỗi vật liệu – chế tạo – mô phỏng, ưu tiên các hệ có thể đo được và tích hợp được.

4. Hóa học

Bộ sưu tập “chemical catalysis for plastics recycling and upcycling” của Nature cập nhật các hệ xúc tác có thể tách chọn lọc liên kết C–C trong polyolefin và hỗn hợp nhựa, chuyển rác nhựa thành các gốc dầu, monomer hoặc hóa chất nền – tức là chuyển từ tái chế cơ học sang tái chế giá trị cao trong khuôn khổ kinh tế tuần hoàn [11]. Trên các tạp chí hóa học ứng dụng, đặc biệt các công bố về điện hóa nâng cấp PET (electro-upcycling of PET), xu hướng “điện khí hóa hóa học” (electrification of chemistry) thể hiện rất rõ: dùng điện năng để bẻ gẫy PET thành terephthalic acid, formate hay organonitrogen đồng thời sinh H₂, giúp đồng thời xử lý rác và tạo sản phẩm hữu ích [12]. Ở hóa học cấu trúc và hóa học siêu phân tử, các công bố về liên kết halogen, vật liệu dẫn truyền điện tích mềm và chất điện giải kẽm mới cho thấy cộng đồng đang tập trung vào hướng vật liệu thông minh phục vụ lưu trữ – chuyển hóa năng lượng [13]. Điểm chung của hóa học tháng này là gắn chặt nghiên cứu cơ bản (xúc tác, liên kết yếu) với bài toán chuyển dịch năng lượng và rác thải nhựa – tức là rất gần với nhu cầu cấp bách thực tế và phù hợp với chính sách ưu tiên của các chính phủ.

Minh họa sơ đồ về quy trình nâng cấp hóa học xúc tác (chemical catalytic upcycling) chất thải nhựa PET thành vật liệu, nhiên liệu và hóa chất [13]

5. Y sinh và sức khỏe

The Lancet và The Lancet Global Health tiếp tục theo dõi gánh nặng bệnh hô hấp, đặc biệt là RSV, khi châu Âu và Đông Á bước vào mùa nhiễm 2024–2025; dữ liệu thực địa cho thấy hiệu lực vắc xin RSV ở người ≥60 tuổi khá tốt nhưng bao phủ ở nhóm thu nhập trung bình còn thấp, vì vậy các cơ quan quản lý EU khuyến nghị dùng thêm vắc xin mRNA RSV để lấp khoảng trống [14]. Theo công bố trên New England Journal of Medicine (NEJM), thử nghiệm với semaglutide đường uống 25 mg cho thấy hiệu quả giảm cân và lợi ích tim mạch tiệm cận dạng tiêm, củng cố xu hướng coi các thuốc nhóm “GLP-1/dual agonist” là trụ cột điều trị béo phì và phòng bệnh tim mạch trong thời gian tới [15]. Đồng thời, Nature Medicine và các tạp chí y sinh số tháng 10/2025 cho rằng nên tập trung vào AI đa mô thức cho ung thư phổi và ung thư biểu mô tuyến, trong đó mô hình phải được hiệu chuẩn (calibration) theo từng bệnh viện để tránh sai lệch giữa nhóm bác sĩ và hệ thống ảnh [16]. Về cơ bản, các thông tin cập nhật về y sinh tháng này nhấn mạnh yếu tố triển khai: vắc xin muốn hiệu quả phải có chiến lược bao phủ, AI y tế muốn hữu ích phải gắn với quy trình khám chữa bệnh thực tế.

6. Chính sách khoa học và bối cảnh toàn cầu

UNESCO tại Khóa họp Đại hội đồng 43 tái khẳng định khoa học mở (open science) và hạ tầng dữ liệu dùng chung là công cụ cốt lõi để ứng phó khủng hoảng, đồng thời giới thiệu thêm bộ công cụ cho các nước đang phát triển để chia sẻ dữ liệu xuyên biên giới nhanh hơn [17]. OECD công bố hai thông điệp đáng chú ý: (i) địa chính trị đang làm đứt gãy hợp tác khoa học – công nghệ; (ii) doanh nghiệp cần môi trường chính sách dự báo được để tiếp tục đầu tư R&D và AI [18]. Ngân hàng Thế giới phát hành gói tài liệu về hạ tầng số công (digital public infrastructure – DPI) và nhấn mạnh rằng nếu không có định danh số, thanh toán nhanh và khung chia sẻ dữ liệu tin cậy thì các nước chỉ đứng ở vai trò “người tiêu dùng AI” chứ khó trở thành “người sáng tạo AI” [19]. Ngoài ra, WTO và một số cơ quan LHQ đều cảnh báo chênh lệch hạ tầng số sẽ kéo theo chênh lệch hưởng lợi từ AI và thương mại số, do đó cần lồng ghép vào các chương trình phát triển chính thức [20]. Nhìn chung, điểm quan trọng về chính sách cần lưu ý là khoa học mở và thương mại số chỉ bao trùm khi đi cùng cơ chế chia sẻ dữ liệu minh bạch – đây đang là “vé vào cửa”, không còn là lựa chọn.

Bản tin tháng 10/2025 cho thấy bức tranh khá đồng pha giữa khoa học cơ bản, khoa học sự sống và chính sách. Ở khí hậu – môi trường, các công bố trên các tạp chí lớn không chỉ cảnh báo về ENSO đa niên hay băng Nam Cực nứt vỡ mà chuyển hẳn sang câu chuyện chi phí và quản trị vùng rủi ro. Ở sinh học và y sinh, hai luồng dữ liệu lớn (PRS bản địa, atlas đơn bào) đi kèm AI đa mô thức đang đẩy y học tiến gần hơn tới dự báo và cá thể hóa. Vật lý và hóa học thì hưởng lợi từ một “cú hích” khá hiếm: Nobel Vật lý 2025 làm nổi bật mạch siêu dẫn – lượng tử, trong khi hóa học lại có chuỗi bài rất giàu tính ứng dụng về tái chế nhựa, điện khí hóa và vật liệu năng lượng. Bàn về thể chế, UNESCO, OECD và Ngân hàng Thế giới đều thống nhất rằng hạ tầng số công và khoa học mở là điều kiện tiên quyết để các nước thực sự tham gia làn sóng AI.

Tài liệu tham khảo

[1] Lu, Z. “Increased frequency of multi-year El Niño–Southern Oscillation events across the Holocene.” Nature Geoscience, 31/3/2025. https://www.nature.com/articles/s41561-025-01670-y

[2] “Fracturing of Antarctic ice shelves depends on future climate warming rate.” Nature Climate Change, 31/10/2025. https://www.nature.com/articles/s41558-025-02479-8.

[3] “Comprehensive portfolio of adaptation measures to safeguard against evolving flood risks in a changing climate.” Communications Earth & Environment, 2025. https://www.nature.com/articles/s43247-025-02779-z

[4] “Rising cost of disturbances for forestry in Europe under climate change.” Nature Climate Change, 18/9/2025. https://www.nature.com/articles/s41558-025-02408-9

[5] Chen, H. H. “Population-specific polygenic risk scores for people of Han ancestry.” Nature, 2025. https://www.nature.com/articles/s41586-025-09350-y.

[6] "The single-cell atlas of colorectal cancer reveals cellular heterogeneity and key molecular features of the tumor immune microenvironment". Cancer Immunology, Immunotherapy, 10/2025. https://link.springer.com/article/10.1007/s00262-025-04173-2

[7] Niu, C. et al. “Medical multimodal multitask foundation model for lung cancer screening.” Nature Communications, 2025. https://www.nature.com/articles/s41467-025-56822-w.

[8] The Nobel Prize in Physics 2025 – Press Release. NobelPrize.org, 7/10/2025. https://www.nobelprize.org/prizes/physics/2025/press-release/.

[9] Applied Physics Letters, Vol. 127, 27/10/2025. https://pubs.aip.org/aip/apl.

[10] Nature Reviews Physics, 10/2025. https://www.nature.com/natrevphys/volumes/7/issues/10

[11] Nature Collection: “Chemical catalysis for plastics recycling and upcycling.” Nature, 2025. https://www.nature.com/collections/gbjafidghc.

[12] “Electrocatalytic Upcycling of PET Waste to Chemical Products and Fuels Coupled With Cathodic Reactions.” Small, 10/9/2025. https://chemistry-europe.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/smll.202506556.

[13] Liu, A. “Halogen bonding in supramolecular chemistry: From molecular components to assembled structures.” Coordination Chemistry Reviews, 2025. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001085452500058X.

[14] “Respiratory syncytial virus vaccine effectiveness.” The Lancet, 9/8/2025. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(25)01229-2/fulltext.

[15] Wharton, S. “Oral Semaglutide at a Dose of 25 mg in Adults with Overweight or Obesity.” New England Journal of Medicine, 17/9/2025. https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa2500969.

[16 Nature Medicine / npj Digital Medicine, 10/2025. https://www.nature.com/npjdigitalmed/articles?year=2025

[17] UNESCO – CODATA. “UNESCO and CODATA launch resources on open science for crisis response.” 6/10/2025. https://www.unesco.org/en/articles/unesco-and-codata-launch-resources-open-science-crisis-response.

[18] OECD. Science, Technology and Innovation Outlook 2025. 27/10/2025. https://www.oecd.org/en/publications/oecd-science-technology-and-innovation-outlook-2025_5fe57b90-en.html.

[19] World Bank. Digital Public Infrastructure and Development: A World Bank Group Approach. 11/3/2025. https://openknowledge.worldbank.org/entities/publication/cca2963e-27bf-4dbb-aa5a-24a0ffc92ed9.

[20] WTO. World Trade Report 2025: Making Trade and AI Work for All. 17/9/2025. https://www.wto.org/english/news_e/news25_e/wtr_15sep25_e.htm.

 Lục Huy Hoàng và Lê Thị Tươi